Adib hayoti va ijodi

Ogahiy hayoti va ijodi – yoshlar tarbiyasi uchun namuna

 Mashhurligiga ko‘ra, uch toifa shoirlar bor. Birinchisi hayot davrida mashhur bo‘lib, keyin unutilgan. Ikkinchisi hayotligida nomi chiqmasa-da, vafotidan so‘ng dovrug‘ qozongan. Uchinchisi foniy hayotidayoq boqiy nom qozongan. Muhammadrizo Ogahiy (1809 – 1874) so‘nggi toifaga mansub shoirdir. Xiva xonligi davrida turkiy tilda eng ko‘p bitilgan nazmiy va nasriy asarlarning muallifi, Turkiy til tarjimonlik maktabining Zahiriddin Muhammad Bobur lafzi bilan aytganda “eng ko‘b va eng xo‘b” ijodkori va peshqadami edi.

      O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 20 may kuni  “Adiblar xiyoboni”ga tashrifi chog‘ida adabiyot tarixida munosib o‘rin tutgan ijodkorlar asarlarini o‘rganish va targ‘ib etish, yoshlarning ongiga singdirish vazifalari bo‘yicha Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti jamoasiga “Ogahiy hayoti va ijodi – yoshlar tarbiyasi uchun namuna” yo‘nalishi berildi. Mumtoz shoir, sermahsul tarjimon, xassos muarrix, davlat arbobi – mirob, Xiva shahri Ichan-qal’a devoriy naqshin binolarining so‘z bunyodkori – bosh epigrafi  Muhammadrizo Ogahiy haqida so‘z yuritamiz.

1. Mumtoz shoir

“Bu yil mohi mazbur, ya’ni zu-l-qa’daning o‘nunda shanba kuni Erniyoz bekg‘akim, faqirning inisidur, hazrat vohibilatoyo bir farzandi arjumand va valadi saodat payvand ato qildi. Va ul nuri hadiqai jalol va navvari hadiqai kamol Muhammadrizobekka mavsum bo‘ldi. “Anbatuhulloh nabotan hasanan”. Bu jumlada biz Shermuhammad Munisning “Firdavs ul-iqbol” asarida Muhammadrizo Ogahiy haqidagi ilk ma’lumotni, ya’ni 1224 yil 10-zu-l-qa’da/1809 yil 17 dekabrda Munisning inisi Erniyozbekning o‘g‘li Muhammad Rizobek – Ogahiy tug‘ilgani haqida ma’lumot olamiz. Va Qur’oni karim, 3-sura Al-Imronning “Ollohi taolo uni ko‘rkam o‘stirdi” 37-oyatidagi ishorani ko‘ramiz.

Bilamizki, sharq mumtoz she’riyatida har bir shoir devon tartib beradi. Devonning kirish qismida, ya’ni debochada shoir o‘z hayoti va ijodi haqida ma’lumot berib,Ogahiy ham birlamchi manbalarni devoni “Ta’viz ul-oshiqin”(Oshiqlar tumori) da keltiradi.Sayyid Muxammadxon hukmronligi davrida, uning shogirdi, taxt vorisi Muhammad Rahim II – Feruz (1864-1910) farmoniga ko‘ra tuzilgan. Devon 1288 / 1872-1873 oldin tuzilgan bo‘lib, 810 ta forsiy va turkiy she’r – 18000 misradan tarkib topgan. Hozirda devonning 10 ta qo‘lyozmasi va 2 ta toshbosma nashrlari mavjud. Bugungi ko‘rsatuvimiz, bobomiz Ogahiy o‘z hayot, faoliyat va ijodlarini o‘zlari devonda tavsif qilgan yo‘ldan boramiz:

Ogahiy o‘zbek elining qiyot urug‘idan bo‘lib, uning hayotida Shermuhammad Munis katta rol o‘ynagan. Birinchi navbatda, shoir devonida yoshlik chog‘idan ilmga chanqoqligini, shoiru olimlar davrasida bo‘lishga intilganini yozgan. U maktabni tugatgandan so‘ng, madrasanishinlik, zamonaviy til bilan aytganda Oliy ta’lim muassasasiga o‘qishga kirib, ilm olishni davom ettirganini yozadi.Ogahiy odatdagi 7-8, 10-11 yoki 12-13 baytlik g‘azallar yozish tartibini buzib, mazmun talabi bilan 20 baytlik va 23 baytlik g‘azallar yozdi. Rahnamosi, maslakdoshi, shogirdining – davr hukmdorlari bo‘lgani, ularga so‘z qadrini bildira olgani, turkiy nazmni davlat siyosati darajasiga ko‘targani sohibiqalamning katta yutug‘idir. Ogahiyning pusht-u kamari bo‘lmasa-da, bir necha yuz yillardirki, ijodlarining sadoqatli izdoshlari bor. “Ogahiy Feruz shohning ijodga rag‘batlantirganini, natijada “ko‘ngliga quvvat va tab’iga jur’at” bilan ko‘pdan-ko‘p she’rlar yozganini so‘zlaydi, bu ham Navoiy debochalari mazmun-ruhini eslatadi. Ogahiy debochasidan quyidagi parcha ham Navoiyga “etishgan hukm”ning bir ko‘rinishi darajasida:

“… dilnavozlik yuzidin xitob qilib dedikim: – Barcha musavvadalardagi va bayozlardagi va o‘zga yerlardagi parishon bo‘lgan she’rlaringni jam’ etib, devon suvratida tartib bergil va anga debocha ham yozib so‘ngra aytilgan ash’oringni dag‘i hamul devonda o‘z mahalida raqam silkiga gavhar yanglig‘ tergil!” Qo‘ng‘irotlar sulolasining Alisher Navoiyga ergashish adabiy prosopografiyasining boshida Shermuhammad Munis (1778 – 1829) turgan edi. Shoir Navoiyni ma’nan ustoz va piri deb biladi. Aynan Munis ijodi Ogahiyni Navoiy ijodiga bog‘lovchi ko‘prik vazifasini bajargan. Chunki Munis Muhammadrizo Ogahiyning ustozigina emas, rahnamosi ham bo‘lgan. Ogahiy Navoiy singari otadan erta yetim qolgan. Hazrat Alisher tarbiyasiga tog‘alari – yetuk shoirlar Mirsaid Kobuliy va Muhammadali G‘aribiylarning ta’siri kuchli bo‘lganidek, Munis ham Muhammadrizoning tog‘asi sifatida uning hayoti va ijodida yetakchi shaxs edi. U “dastparvardai Munis” ekanligini, tog‘asining devoniga o‘xshatib debocha yozganidan bilsa bo‘ladi. Muhammadrahimxon I Munisga, Husayn Boyqaro (1469-1506) Alisher Navoiyga homiylik qilganidek, Muhammadrahimxon II Ogahiyga rahnamolik qilgan. Shuning natijasida Munis saroy mushoiralariga jiyani, amakizodasi Muhammadrizo Ogahiyni jalb qila olgan. Ogahiy iqtidori va fenomenal mehnatkashligi bilan MuhammadrahimxonII davriga kelib, sadrnishin martabasida erishadi: “Mirobliq mansab-i oliysig‘a mansub va sadrnishinlik martaba-yi mutolisig‘a mansubdurman”.

 Adabiyotshunoslar ikki shoirning lirikasi bilan yaqindan tanishgach, Alisher Navoiy ijodidan so‘ng barakali ijod qilgan sa’natkor sifatida haqli ravishda Muhammadrizo Ogahiyni qo‘yadilar O‘rta asrlarda tarixiy Xuroson, Movarounnahr va Xorazm hududlarda hukmronlik qilgan sulolalar so‘z sehrini va undagi kamol zavqini davlat siyosatiga ko‘targanlar. Alisher Navoiy chig‘atoy turkiy adabiyotining bunyodkori edi. Uning devonlari debochasini ko‘rganimizda, rus matnshunos olimi D.S. Lixachevning  “yagona adabiyot binosi yaratuvchilari” degan teoriyasini eslaymiz. Arab adabiyotining nazariyotchisi Ibn Roshiq (XII asr) “qadimgi va yangi davr shoirlari ikki inson kabidir, birinchisi adabiyot binokori, uni mustahkam va yaxshi quradi. Ikkinchisi  binoga naqsh va bezaklar beradi. O‘rta asr shoiri adabiyotga yaxlit bino sifatida qaragan. Ogahiy lirikasi yangi davrning “qayta quruvchisi” edi, uning so‘zlaridan foydalanib, Muhammadrahimxon II Feruz (1864 – 1910) Xorazm adabiy muhitini yaratgan.

Navoiyning purhikmat so‘zlari Xuroson va Movarounnahr, jumladan, Qo‘qon xonligi hudularida joylashgan me’moriy yodgorliklarida hali-hanuz aks-sado bermoqda. Ichan-Qa’la majmuasidagi eng ko‘p epigrafik yozuvlar Ogahiy qalamiga mansub. Shoirning so‘zlari vositasida Feruz, devorlarda ham insonlarni ilmga targ‘ib qilgan. Vengriya olim A.Vamberi shunday deb yozgandi: Istalgan ma’rifatli millatga nisbatan O‘rta Osiyolik ko‘chmanchining musiqa va xalq turkiy she’riyatiga berilishi nisbatan kuchlidir. Qo‘qon, Buxoro va Qashqarga nisbatan Xiva xonligida bunday ehtiros yanada yuksakroqdir.

2. Sermahsul va serqirra tarjimon

Ogahiy Xiva xonligi Qo‘ng‘irotlar sulolasining fors tilidan turkiy tilga tarjima qiluvchi tarjimonlar maktabining peshqadami edi. Uning tarjimonlik faoliyatiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, u ijodining ilk yillarida fors tilidan tarixiy asarlarni tarjima qilishdan boshlagan va mahorati oshib borgan sayin badiiy asarlarni nazmdan nazmga o‘girgan. Bugungi kunga kelib, Ogahiyning hayoti va ijodining salmoqli qismi yaxshi o‘rganilgan. Ammo adibning tarjima asarlarini zamonaviy talablar asosida tadqiq qilishga ehtiyoj sezilmoqda.

Muhammadrizo Ogahiyning tarjimon ekani haqidagi ilk ma’lumot vengriyalik olim Arminiy Vamberi (1832-1913) tadqiqotida keltirilgan. Arminiy Vamberi Xorazmda she’riyatga bo‘lgan katta qiziqish to‘g‘risida gapira turib, shunday yozadi: “Xivada men ikki aka‑uka bilan tanishdim. Biri Munis bo‘lib, u ajoyib she’rlar yozgan; men ularning ayrimlarini keyinchalik nashr qildirmoqchiman. Ikkinchisi Mirob. U ulkan sabr bilan Mirxondning katta tarixiy asarini o‘g‘li uchun, garchi o‘g‘lining o‘zi ham fors tilidan xabardor bo‘lsa‑da, o‘zbek‑turkiy lahjasiga o‘girmoqda. Bu ish 20 yil davom etgan, lekin u buni biron kimsa oldida e’tirof etishdan uyalardi, zero diniy ilmlardan boshqasi bilan shug‘ullanish yuzakichilik hisoblanadi”. Ushbu iqtibosda keltirilgan ma’lumotlardan ma’lum bo‘ladiki, Ogahiy Mirxondning “Ravzat al-safo” asarini ko‘p yillar davomida tarjima qilgan va boshqa tarjimonlarga ham bosh-qosh bo‘lgan. Ogahiy fors tilidan o‘n sakkizta va usmoniy turkchasidan bitta asar tarjima qilgan^[1]. Xivashunos olim Yu. Bregel tarjima asarlarning yillar ketma-ketligini aniqlashga qiynalgan edi^[2]. Ammo, ogahiyshunos olim N. Toshev bu xronologiyani shoir o‘z devonida  ketma-ketlikda berganligini aniqlagan^[3]. Asar nomlarining devondagi ketma-ketligi, ularning qo‘lyozmalari va qayerda saqlanishi haqida ma’lumotlarni keltiramiz:

1) Ravzat al-safo’ – Mirxond Muhammad ibn Xovandshoxning (1433/
4–1498) tarixiy asari. Asar 7 jilddan iborat, Ogahiy asarning ikkinchi jild ikkinchi qismini va uchinchi jildni tarjima qilgan^[4]. Umumiy 7 ta qo‘lyozmasi bor. Ikkinchi jildning 3 ta qo‘lyozmasi O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida (O‘zR FA ShI) va bittasi Rossiya milliy kutubxonasida (RMK) saqlanadi^[5]. Uchinchi jild 4 ta nusxada O‘zR FA ShI fondlarida saqlangan holda, bizgacha yetib kelgan^[6].

2) Nodirnoma. Muhammad Mahdiy Astrabodiy ibn Muhammad Nosirning (1736-1747) Durrayi nodira^[7] asari nazarda tutilgan. Tarjima Muhammadnazar tomonidan boshlanib, Muhammadaminxon buyrug‘i bilan 1266/1850 yilda Ogahiy tomonidan yakunlangan. Qo‘lyozmaning 2 ta nusxasi mavjud^[8].

3) Zafarnoma. Sharafiddin Ali Yazdiyning (XV) shu nomli asari deb taxmin qilinadi. Qo‘lyozmalari noma’lum.

4) Zubdat al-hikoyot. Muhammad Vorisning (XVII) ahloqiy hiqoyalardan iborat asarining tarjimasi. Tarjima  Sayyid Muhammadxon  farmoniga binoan amalga oshirilgan (O‘zR FA ShI asosiy fond qo‘lyozmasi, № 1274,  3^a varag‘i).Tarjimaning aniq sanasi berilmagan. Tarjimaning 2 ta qo‘lyozmasi mavjud^[9].

5) Miftoh al-tolibin. Joni Mahmud  Shayx ‘Ali ibn Imomiddin al-G‘idjduvoniyning (XVI) 1543 yilda yozilgan asari. Ogahiy kasal bo‘lishiga qaramasdan, Sayyid Muhammadxon buyrug‘i ila 1859 yilda, asarni 44 kun ichida tarjima qilgan. Asarning yagona nusxasi mavjud^[10].

6) Ahloqi Muhsiniy. Husayn ibn ‘Ali Vo’iz al-Koshifiyning  (1504 yilda vafot etgan) etikaga, ahloq qoidalariga oid asari. Tarjima Sayyid Muhammadxon buyrug‘i ila 1858-1859 yillarda amalga oshirilgan.  Qo‘lyozmaning 3 ta nusxasi mavjud^[11].

7) Badoye’ al-vaqoye’. Zayniddin Mahmud ibn Abdiljamil Vosifiy (1485-1551) asarining Ogahiy tomonidan O‘rta Osiyo turkiysidagi tarjima qilingan yagona nusxasi. Tarjima Muhammad Rahimxon II farmoni ila qilingan. Noyob nusxa O‘zR FA ShI fondida saqlanadi^[12].

8) Nasihat-nomayi Kaykavus / Qobus-noma. Kaykavus binni Iskandar binni Qobus Vushmagirning (1021-1087) ahloqiy-didaktik asari. Tarjima shahzoda Muhammad Rahim II tavsiyasiga binoan amalga oshirilgan. Qo‘lyozmaning 3 ta nusxasi mavjud^[13].

9) Salaman va Ibsol. Abdurahmon Jomiyning (1414-1492) qalamiga mansub asar. Qo‘lyozmalari noma’lum.

10) Guliston. Sa’diy Sheroziyning (1210-1292) dunyoga mashhur asarlaridan biri. Asar tarjimasi shahzoda Muhammad Rahim II tavsiyasi ila amalga oshirilgan. Asarning 3 ta qo‘lyozmasi saqlangan^[14].

11) Bahoriston. Abdurahmon Jomiyning yuqoridagi asari kabi qo‘lyozmalari hali fanga noma’lum.

12) Ravzat al-safo’yi Nosiriyning uchinchi jildi. Asar muallifi  Rizaqulixon Hidoyat (vafoti 1871). Xiva xoni Sayyid Muhammadxon buyrug‘i ila asar 1860-61 yillarda tarjima qilingan. Tarjimaning yagona nusxasi Rossiya Fanlar akademiyasi Sharq qo‘lyozmalari institutida saqlanadi^[15].

13) Daloyil al-hayrot (sharhi).XVasrda musulmon aqoidshunoslaridan AbdullaMuhammadibn al-Juzuliy tomonidan arab tilida bitilgan asar. Uning sharhi – Fasih al-Qasriy tomonidan usmonli turk tilida yozilgan. Yagona nusxada saqlangan matn usmonli turk tilidan O‘rta Osiyo turkiysiga Sayyid Muhammadxon topshirig‘iga binoan o‘girilgan^[16]. Tarjima sanasi noma’lum^[17].

14) TazkiraiMuqimxoniy.MuhammadYusufmunshiyning (XVII) tarixiyasari. 1860-1861 yillarda Qo‘ng‘irot xoniSayyidMuhammadxon farmoni ila kitobat qilingan^[18]. Noyob nusxasi Rossiya milliy kutubxonasida saqlanadi.

15) TabaqotiAkbarshohi. Nizomiddin Ahmad ibn Muhammad Muqim Hiraviyning 1592 yilda tasnif qilingan tarixiy asari. Tarjima Sayyid Muhammadxonning buyrug‘iga binoan qilingan. Qo‘lyozma yagona nusxada bizgacha yetib kelgan^[19]. Asar kolofonida Ogahiy tarjimani Sayyid Muhammadxon hukmronligi davrida boshlaganini yozadi, lekin tez orada xon vafot etadi va tarjima tugallanmay qoladi. Muhammad Rahimxon II taxtga kelgandan so‘ng tarjimani tugatishni buyurdi^[20]. Tarjimaning yozilish tarixini 1864 yil deb hisoblash mumkin.

16) Haft paykar. Abu Muhammad Ilyos ibn Yusuf Nizomiy Ganjaviyning “Hamsa” asarining to‘rtinchi dostoni. Qo‘lyozma yagona nusxada saqlanadi. Nasriy tarjima Muhammad Rahimxon  soniyga bag‘ishlangan, uning farmoni ila tarjima qilingan. Tarjima sanasi qayd qilinmagan^[21].

17) Hasht behisht. Xusrav Dehlaviyning asari. Qo‘lyozmalari noma’lum^[22].

18) Yusuf va Zulayho. Abdurahmon Jomiyning qalamiga mansub nazmiy doston. Tarjimani adib Muhammad Rahimxon soniy buyurtmasiga ko‘ra, nazmdan nazmga o‘girgan:  Rossiya milliy kutubxonasi, T.N.S. 117 ashyo raqamli qo‘lyozma, 8^b, 9^a varaqlar. Tarjima sha’bon oyida 1285/1868 yilning noyabr-dekabr oylarida nihoyasiga yetgan. Asarning 7 ta qo‘lyozmasi mavjud^[23].

19) Shoh va gado. Badriddin Hiloliyning (XV) asarlaridan biri. Nazmiy tarjima Muhammad Rahimxon soniy farmoni ila amalga oshirilgan: Rossiya milliy kutubxonasi T.N.S. 91 ashyo raqamli qo‘lyozma, 133^a-b varaqlar. Asarning ikkita qo‘lyozmasi saqlangan^[24].

Ogahiy davlat arbobi miroblik kasbida rasman faoliyat yuritganiga qaramay, Qo‘ng‘irot xonlari uni o‘tkir qalam sohibi, tarjimon, shoir va muarrix sifatida qadrlashgan. Adibning salmoqli ijodini tarjimonlik faoliyati tashkil qilganiga qaramasdan, uning ushbu qirrasi hali to‘laligicha yoritilmagan. Bu esa o‘z navbatida, O‘rta Osiyo turkiy tiliga “eng ko‘b va eng xo‘b” tarjima qilgan mutarjimning faoliyati chuqur tadqiqotlarga tortilishi lozimligini ko‘rsatadi. Fors va arab tilidagi asarlari tarjimalariga berilgan buyurtmalar mavzusini davom ettirib, ba’zi qo‘shimchalar qilib o‘tishni o‘rinli deb bildik. Hamma gap shundaki, ayrim tarjimalar hukmdorlar ko‘rsatmasi asosida emas, ba’zi amaldorlar tashabbusiga ko‘ra amalga oshirilgan. Mazkur holat elita o‘rtasida kamida tarixni, xususan, islom mamlakatlari tarixini  bilishga ehtiyoj mavjud bo‘lganligini ko‘rsatadi. Tarjima qilish tendensiyasi yoki modasi (tabiiyki, o‘quvchilar ehtiyojiga asoslangan) deyarli barcha hukmdorlar saroylarida ma’lum va mashhur bo‘lgan. Misol uchun tarjimalar xon saroyi ayonlari (adabiy) majlislarida o‘qilgan. Tarixiy va boshqa turdagi manbalardagi ma’lumotlarga ko‘ra, Qo‘ng‘irotlar sulolasi namoyondalari muttasil diniy va adabiy majlislar uyushtirib turganlar. Ularda zamondosh yoki o‘tmishda yashab o‘tgan, yo boshqa xalqlarga tegishli mualliflarning, masalan, tarixiy asarlari o‘qilgan va muhokama qilingan. Taxminiy ma’lumotlarga ko‘ra Qo‘ng‘irotlar sulolasi hukmronligi davrida 120 asar tarjima qilingan bo‘lib, buning natijasida Xorazm bir qator manbalarni turkiy tilga tarjima qilish bo‘yicha yetakchilik qilgan. O‘tgan tarixni bunday “turkiylashtirish”” madaniy jihatdan olib qaraganda, muhim ahamiyatga ega. Ayni madaniy hodisa yangi sulola davrida mafkuraning shakllanishi jarayon murakkabliklarini ettirib, uni sulolalarning barchaga ma’lum tarixi bilan bog‘lashga urinish hamda uni xonlikdagi kitobxonlarga yaqinlashtirish istagidan kelib chiqqan. Ogahiyning tarjimonlik mahoratiga Najmiddin Komilov ta’rif bergandek, asliyatdagi mukammallik va ravshanlikni, tarjimada sodda, aniq va tushunarli bera olgan. Bayt bar bayt tarjima jarayonida ham, muallifning tilini turkiylashtirgan. Uning tarjima maktabi Xorazm tarjimonlariga ma’shala edi. 15 ta asarining 38 ta qo‘lyozmasi mavjud bo‘lib, ulardan 7 tasi yagona nusxada saqlanadi.

3. Hassos muarrix.

Qo‘ng‘irotlar sulolasi nasabnomasining solnomalar suhandoni Muhammad Rizo Ogahiy 8 ta xonga bag‘ishlab 6 ta tarixiy asar bitgan. Yu.Bregel haqli ravishda ta’kidlaganidek, Ogahiyda biz voqealar yoki odamlar tavsiflari aralash uslubini kuzatamiz; u nima yoki kim haqida gapirishiga qarab, ta’riflanuvchi ob’ekt tasviri ko‘tarinki yoki oddiy bo‘ladi. Qizig‘i shundaki, 1840 yildan 1846 yilgacha bo‘lgan davrda Ogahiy Qo‘ng‘irotlar sulolasi dastlabki hukmdorlariga oid quyidagi uch tarixiy asarni yozib tugallaydi. Birinchisi, Shermuhammad Munis (1778-1829) tomonidan boshlangan va Ogahiy tarafidan poyoniga yetkazilgan “Firdavs al-iqbol” (Baxtlar bog‘i) asaridir. Bu asar nafaqat yangi sulola Qo‘ng‘irotlar tarixnavisligining tamaltoshiedi. Ushbu asar an’anaviy musulmon tarixnavisligiga binoan, Odam ato tarixidan boshlanib to Qo‘ng‘irotlar sulolasining ikkinchi rasmiy xoni Muhammadrahimxon I (1806-1825)ning hukmronlik yillarini qamrab olgan. Saroy tarixnavislari Munis va Ogahiylar bu asarni yozishda jimjimador, murakkab saj tili bilan birga voqealar rivojiga kelganida  sodda til vositalaridan ham foydalanishgan . Bu asarning ilmiy tanqidiy matni va  ingliz tili tarjimoni Yu. Bregel, asar bilan bevosita ishlash natijasida, uning manbalari xususida to‘xtalib o‘tgan. Yu. Bregelning aniqlashicha, asarda ayrim kichik yurishlar juda batafsil ta’riflanib, undan yirikroq va ahamiyati jihatidan muhimroq janglar qisqa tarzda qayd etilgan. Bunga sabab sifatida Yu. Bregel, mualliflar bunday yurishlarning aniq tasvirini berishda (ayniqsa, asarning Ogahiy tomonidan bitilgan qismida) amaldorlarning yozishmalaridan va arxiv materiallardan foydalangan bo‘lishlari kerak, degan fikrni ilgari surgan. Xiva xonligi tarixnavisligi bo‘yicha mutaxassis N.Toshev ham bu fikrni qo‘llab-quvvatlab, Ogahiy tarixiy asarlarini yozishda xat yozishmalardan ham foydalanganligini qayd qiladi . Aslida, Ogahiyning ilk uchta tarixiy asari, ya’ni “Firdavs al-iqbol” (hammualliflikda), “Riyoz al-davla”, “Zubdat al-tavorix” manbalariga xos bo‘lgan xususiyatlardan biri, bu asarlarning hammasi ikki yil yoki undan kamroq davr ichida yozib tugatilganligi Yu. Bregelning fikrini yana bir karra isbotlaydi: “Firdavs al-iqbol” – 1840-1842, “Riyoz al-davla” – 1842-1844,  “Zubdat al-tavorix” – 1844-1846 yillar oralig‘ida yozib tugatilgan. Keyingi uchta asar: “Jome’ al-voqeati sultoniy” – 1846-1855 yillar, “Gulshani davlat” – 1855-1864 yillar, “Shohid al-iqbol” 1864-1872 yillar voqealarini o‘z ichiga olgan. Ogahiy tomondan bitilgan solnomalarning soatma-soat, kunma-kun mufassal berilishi uning qo‘lida manbalar mavjud bo‘lganidan darak beradi. o‘tmish tarixiy asarlaridagi hikoya qilish uslubini boshqa va davridan uzoq qabul qilinish va talqinlar bilan o‘lchamagan ma’qul. Oddiygina mantiqdan kelib chiqishi kerak bo‘lgan mazkur holat manbashunoslarga yaxshi tanish. Shu bilan birga tadqiqotchilar ko‘pincha manbaga baho berishda uning qanchalik axborot berishidan kelib chiqishadi. Yoki bo‘lmasa manbadan tarixiy jihatdan maksimal ma’lumot berishni istashadi. Bu esa oson emas, aniqrog‘i, murakkab bir jarayon. Vaholanki, asardagi matnning ifoda uslubi yoki janr xususiyatlarining o‘zi ham manba tarixiy bo‘la oladi. Chunki u orqali saroy etikasi va etiketi, yurish-turish, adabiy didlar, qadriyatlar, madaniy o‘lchovlar to‘g‘risida tasavvur olish mumkin bo‘ladi. Ayni o‘lchovlar haqidagi tarixiy axborotni qo‘lga kiritish, o‘tmishdagi muhitni xayolan onga qaytadan tiklash hamda tasavvur qilish esa oson ish emas.

Ogahiyning ona qishlog‘i Qiyotda uning qarindoshi  Tohir Xudoynazarov yashaydi. Uning ta’kidlashicha, Munis uning ona tomonidan amakisi bo‘lgan^[25]. “Tazkira-yi shuaro” asari muallif Hasanmurod Laffasiy (1880–1949) Ogahiyni Munisning jiyani (amakizodasi) deb ataydi^[26].Nasabnomadadan ko‘rinib turganidek, Munis va Ogahiy ajdodlari o‘zbeklarning yuz urug‘idan bo‘lib, ular nasldan-naslga saroyda mirob lavozmida faoliyat yuritishgan^[27]. So‘nggi vaqtlargacha ilmiy doiralarda Xorazmda mirob martabasini egallagan shaxs xonlikdagi irrigatsiya ishlari uchun javobgar bo‘lgan, degan qarash mavjud edi. Biroq N.Toshevning aniqlashicha, Xivaning tarixiy xronologiyalarida mirob atamasi, ko‘pincha, harbiy ish va kampaniyalar munosabati bilan tilga olingan^[28].

Ammo biz uchun muhimi – Munis va Ogahiy nomlarining harbiy yurishlarda emas, balki xonlik madaniy hayotidaga oid o‘rinlarda tez-tez  tilga olinishi. Qo‘ng‘irot xonlari ularni qudratli qalam sohibi va mohir tarjimon sifatida  tarixnavislik ishiga jalb etishgan. Ogahiyning yozishicha, unga ijodiy ish bilan mashg‘ul bo‘lish, olimu shoirlar davrasida yurish harbiy ishlarga jalb qilishdan afzalroq va qiziqroq bo‘lgan.

1829 yili Ogahiy 20 yoshga kirganida ustozi, amakisi Munis vabo (xolera) kasali tufayli dunyodan o‘tadi. “Tazkira-yi shuaro” asari muallifi  Hasanmurod Laffasiyning yozishicha, bu Xurosonga navbatdagi yurish vaqtida ro‘y bergan va Olloqulixon (1240–1258/1825–1842) buyrug‘i bilan marhum jasadi Xiva keltirilgan. Laffassiy ta’kidlashicha, Olloqulixon Munisning to‘satdan ro‘y bergan o‘limidan qattiq iztirobga tushgan . aftidan, u Munisni juda qadrlagan^[29]. Ananaga ko‘ra saroydagi mansab avloddan avlodga erkaklar liniyasi bo‘yicha o‘tgan. Balki shu tufayli aniy yili Ogahiy miroblik lavozimiga tayinlangan^[30]. Ogahiyning dastlabki iste’fosi 1268 yil 19 muharram / 1856 yil 14 noyabrga to‘g‘ri keladi. Yuqorida qayd etib o‘tilganidek, Ogahiy miroblik lavozimidagi vazifasini unchalik istamay bajaradi. Buning ustiga uni bod kassaligi qiynar edi. Kasalligi tufayli u miroblik vazifasi bilan bog‘liq majburiyatlarini bajara olmas hamda xon harbiy yurishlarida u bilan birga bo‘la olmas edi^[31]. Shu sabab Muhammad Aminxon Ogahiyni o‘z iltimosiga ko‘ra xizmatdan bo‘shatadi; uning o‘rniga Ogahiyning yaqin qarindoshi (amakizodasi) Muhammad Karimbek tayinlanadi^[32]. Oradan to‘rt yil o‘tgach, Muhammad Karimbek  Abdullohxon (1271/1855) bilan birga isyonchi yomutlarga qarshi jangda vafot etadi. Uning o‘rniga kelgan taxt vorisi Qutluk Murodxon (1271–1272/1855–1856)  Ogahiyni kasal bo‘lishiga qaramay, yana mirob etib tayinlaydi^[33].

Ogahiy hayoti va ijodi bilan shug‘ullangan barcha olimlar uning miroblik  lavozimidan ketganidan keyin bu joyga yana qaytib o‘tirmagan, deb hisoblab kelganlar. Biroq  N.Toshev Ogahiy umri oxirigacha miroblik vazifasida qolgan deb, asos sifatida beshta dalil keltirgan^[34].  Ularga yuqorida tilga olganimiz A.Vamberi so‘zlarini ham qo‘shsa bo‘ladi. U 1863 yili  Xiva xonligiga tashrif buyuradi va Ogahiyni mirob deb atab tilga oladi^[35]. A.L. Kun arxividan ham muhim fakt topish mumkin. Kunning yozishicha, u Xivaga kelgan vaktida xon tarixchilaridan biri miroblik vazifasini egallab turgan ekan^[36]. Tabiiyki, bu mirob Ogahiy bo‘lishi mumkin edi. Shu bilan birga Ogahiy devoni debochasida saroydagi o‘z darajasini sadrnishin, deb ataydi^[37]. Bu atamani “saroy shoirlari peshvosi” deb talqin qilish mumkin^[38]. Ogahiyning saroydagi lavozimlariga bir xil munosabatda bo‘lmagan. Harbiy sohadaga ko‘ngli yo‘qligi natijasida ijodiy ishlari sohasidagi xizmatlarini barcha narsalardan ustun qo‘ygan. Saroydagi lavozimi maosh olish uchun vosita bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Kamida Muhammad Aminxon davridan to umri so‘ngigacha u tarjimachilik va badiiy ijod bilan shug‘ullangan va ayni paytda miroblik lavozimini egallab, maoshin ham olib turgan^[39]. Ogahiy she’rlari u hayotligi vaqtidayoq mashhur bo‘lgan. Muhammad Rahimxon II uni she’riyatdagi ustozi, deb bilgan. Shoirlardan Muhammad Ya’qubxo‘ja ibn Hoji Ibrohim Xolis (1287/1870 y. vafot etgan) va Pahlavon Niyoz mirzaboshi ibn Domulla Abdulloh axund Komil Xorazmiy (1316/1898 y. vafot etgan) kabilar Ogahiy shogirdlari hisoblanishadi.

Darhaqiqat, Ogahiy tarixiy asarlari uslubi davdabali va jimjimadordir. U har safar nafaqat she’riy mahorat, balki qofiyalanuvchi nasr (saj’) usulini ham a’lo darajada bilishini namoyon etadi

U olti Xiva xoni davrida saroy tarixchisi sifatida faoliyat yuritgan. Ogahiy  – Xiva xonligi  Rossiya imperiyasi tomonidan fath etilganidan bir yil o‘tgach –1291/1874 yili vafot etgan. Uning qabri Munis maqbarasi singari Xivadan sakkiz kilometr masofada joylashgan Qiyot qishlog‘idagi Shayx Mavlono Bobo mozorida joylashgan. Taxminlarga ko‘ra uning tug‘ilgan joyi ham ayni yerda bo‘lgan Munis va Ogahiy qabrlari  S.Dalimov,  E.Samandar va O.Pirnazarovlarning hamkorlikdagi harakatlari natijasida Qiyot qishlog‘idan topilgan. Ogahiy uy-muzeyi ham shu qishloqda joylashgan. Ogahiy ekan tut daraxti ham mana Qiyotda o‘sayapti.

O‘zbekiston xalq shoiri Omon Matjonning “Ogahiyning g‘azaliga muxammasi muloqot” she’ridan  quyidagi satrlarni o‘qiydi:

Birdan tilimni tishladim, izza boqib yon-vergakim,

Darkormi so‘z ustozlaring so‘z aytmagan bir yerdakim,

Bor jur’ating, yozgin Omon, yurting ovozin she’rgakim,

Ne jur’at ila Ogahiy ochg‘ay og‘iz so‘z dergakim.

Yuz xayli g‘am qilmish hujum ul zoru noshod ustina!

[1]Огаҳийнинг таржимонлик фаолияти ҳақидаги адабиётлар рўйхатини қаранг: ОАТ. – Б. 34.

[2]Munis Shir Muhammad Mirab and Agahi Muhammad Riza Mirab, Firdaws al-iqbāl: History of Khorezm/ Transl. from Chaghatay and annotated by Yu. Bregel. – Leiden, 1999. – P. xxiii.(Бундан кейин, Мунис-Огаҳий, таржима).

[3]Muhammad Riza Mirab Agahi. Jami‘ al-vaqi‘at-i sultani/ Ed. in the original Central Asian Turki with an Introduction and Notes by Nouryaghdi Tashev. – Tashkent-Istanbul, 2012. – С. xiv.(Бундан кейин, Agahi, Jami‘ al-vaqi‘at-i sultani).

[4]Қўнғиротлар сулоласи бу асардан легитимация услуби сифатида фойдаланишмоқчи бўлган, таржима Шермуҳаммад Мунис (1778-1829) томонидан бошланган эди, аммо унинг вафоти туфайли таржима тугалланмай қолган эди. Огаҳий учта тарихий асарни ёзиб тугатгандан кейин, хон томонидан таржима учун буюртма олади. У таржимани иккинчи жилднинг иккинчи қисмидан бошлаган. Учинчи жилдда Огаҳий Муҳаммадаминхон буйруғи ила, форсий шеърларни таржима қилмасдан асл ҳолида қолдирган. Қаранг: ЎзР ФА ШИ қўлёзмаси. Асосий фонд, инв. № 7414, 1^б варағи; № 1812, 2^а варағи; ЎзР ФА ШИ қўлёзмаси. Ҳамид Сулаймон фонди, инв. № 1500,1^б варағи.  Огаҳий умрининг охиригача ушбу асарнинг барча жилдларига маъсул муҳаррир сифатида бош бўлди (Бу ҳақида юқорида Армений Вамберининг иқтибосини келтирдик).  Россия миллий кутубхонасининг Шарқ қўлёзмалари бўлимида Т.Н.С. 14 (1 ва 2 жилд) ашё рақами остида сақланаётган ушбу катта жилд билан бевосита танишганимизда, Мунис ва Огаҳийнинг таржималаридан ташқари, қўлёзмада  Муҳаммадюсуф Рожийнинг таржимаси ҳам қайд этилган. Қаранг: Ч.А. Стори. Персидская литература:Био-библиографический обзор/Перевел с английского, переработал и дополнил Ю.Э. Брегель, в 3-х частях. Москва, 1972. – Т. 1. – С. 374-375. (Бундан кейин, Стори-Брегель);  Қаранг:Смирнов В. Д.[Описаниеколлекциивосточныхрукописей]//ОтчетИмператорской Публичной библиотеки за 1874 год. – СПб., 1875. – С. 74-75. (Бундан кейин, Смирнов). Асарнинг форс тилидаги қўлёзмаси ҳам шу мақолада қайд қилинган (П. Н. С. 4). Смирнов. – С. 73. Ушбу қўлёзма матни (№ П.Н.С. 4) Т.Н.С. 14 ашё рақамли таржима учун  матн бўлиб хизмат қилган эҳтимоли кучли.

[5]ЎзР ФА ШИ асосий фонди № 7307 қўлёзмаси: нусха тавсифлари ҳақида қаранг:Собрание восточных рукописей Академии наук Узбекской ССР.– Ташкент,1964 –Т. VII, № 5002 (Бундан кейин СВР); Собрание восточных рукописей Академии наук Республики Узбекистан.История/ Составители: Д. Ю. Юсупова, Р. П. Джалилова. – Ташкент, 1998.№ 162 (Бундан кейин, СВР-История); ЎзР ФА ШИ Ҳамид сулаймон фонди №№ 908/I, 1515/II қўлёзмалари; қўлёзмалар тавсифлари ҳақида қаранг:Каталог фонда Института рукописей.– Ташкент, 1989. – Т. I. № 962-963(Бундан кейин, КФИР); РМК Т.Н.С-27 ашё рақамли қўлёзмаси: Барча қўлёзмалар тавсифи шуниндек: ОАТда №№ 34-37 рақамлари остида берилган.

[6]ЎзР ФА ШИ асосий фонди№№ 1812, 7414 қўлёзмалари, (СВР-История, №№ 159, 166); ЎзР ФА ШИ Ҳамид сулаймон фонди№№ 908/II, 1500 қўлёзмалари, (КФИР, №№ 964-965) (= ОАТ, №№ 38-41).                

[7]Бу ҳақда батафсил қаранг: ТошевН. Огаҳийга нисбат берилувчи таржималар: Тарихи жаҳонгушойи Нодирий// O‘zbek tili va adabiyoti. – Тошкент, 2009. –  № 6. – Б. 30-32.

[8]Россия Фанлар академияси Шарқ қўлёзмалари институти (РФА ШҚИ) Д 125 ашё рақамли қўлёзмаси:  Дмитриева Л. В., Мугинов А. М., Муратов С. Н. Описание тюркских рукописей Института народов Азии. – Москва, 1965.– Т. I. № 157 (Бундан кейин, ОТР, I); ОАТ, № 42; Дмитриева Л. В. Каталог тюркских рукописей Института ВостоковеденияРоссийской академии наук. – Москва, 2002. № 123 (Бундан кейин,Дмитриева, каталог); Огаҳийнинг таржимаси қўлёзманинг 67^а варағидан бошланади.Д 125 ашё рақамлиқўлёзманинг тавсифида асарнинг номи ва кўчирилган жойи нотўғри берилган, қаранг: Стори-Брегель, Т. II. – С. 913; Мунис-Огаҳий, таржима. – р. xxiii, ҳавола 95). Россия миллий кутубхонаси Шарқ қўлёзмалари бўлими, Т.Н.С 23 ашё рақамли қўлёзмаси (= ОАТ, № 43; Смирнов. – С. 91-92). Қўлёзманинг муқовасига китобнинг номини «Надидъ-намэ» деб нотўғри ёзишган.  Бу қўлёзмада турли дастхатлар мавжуд бўлиб,  265^аварағидан Огаҳийнинг дастхати бошланади. Иккала қўлёзмада ўхшаш кодикологик хусусиятлар бор, яъни, турли қоғозлар ва турли котибларнинг ёзувларнинг мавжудлиги таржима нусхаларининг бир-бирига боғлиқлигини кўрсатмоқда.

[9]ЎзР ФА ШИ асосий фонд, № 1274/I ашё рақамли қўлёзма: СВР, I,  № 89; ОАТ, № 69. Худди шу фондда № 12229 рақамли қўлёзмада Огаҳийнинг таржимаси  (л. 167^б-202^а)  т.ф.н. Н. Тошев томонидан аниқланди. Тавсифдаги ноқисликлар ҳақида қаранг.: Agahi, Jami‘ al-vaqi‘at-i sultani. – С. xii, ҳавола 101.

[10]ЎзР ФА ШИ асосий фонд, № 8473 ашё рақамли қўлёзма: ОАТ, № 47; Долимов С.Огаҳийнинг ҳаёти ва ижоди: Филол. фан. ном…. диссертация. – Тошкент: 1962. – Б. 34.

[11]ЎзР ФА ШИ асосий фонд, №№ 1597 (СВР, Ташкент, 1955. – Т. III, № 2044) ва 8446 ашё рақамли қўлёзмалар :ОАТ, №№ 48, 51; РФА ШҚИ, С 1773 рақамли қўлёзма: ОТР,Москва, 1980. – Т. III. – С. 124; ОАТ, № 49. Огаҳийга нисбат берилувчи таржималарга оид хатолар ҳақида батафсил қаранг: Agahi, Jami‘ al-vaqi‘at-i sultani. – р. XV, ҳавола 103.

[12]ЎзР ФА ШИ Ҳамид Сулаймон фондининг №2628 рақамли қўлёзмаси. Бу таржима 1980 йил ф.ф.д. Ф. Ғанихўжаев томонидан Хоразмда топилган. Қаранг: ГаниходжаевФ.А. Узбекский перевод “Бадаи ал-вакаи” ЗайнаддинаВасифи// Памятники культуры. Новые открытия. Ежегодник. – Ленинград, 1985. – С. 67-69; ҒанихўжаевФ. Топилмалар // Атоқли шоир. Тарихнавис. Таржимон. (Огаҳий ҳақида мақолалар). – Тошкент, 1999. – Б. 146-147; КФИР, № 972; ОАТ, № 46. Agahi, Jami‘ al-vaqi‘at-i sultani. – р. XV, ҳавола104.  Ушбу асарнинг олдинги таржимаси Диловар тахаллусли шоир Ҳуббиқули хўжа томонидан ўгирилган эди. Бу ҳақда қаранг: Зайниддин Васифи.  Бадаи ал-вакаи. – Москва, 1961. – Т. I. С. 11-13, 26-35. Ушбу асарнинг илмий-танқидий матн тузувчиси А. Болдырев Огаҳий бу асарни Диловардан сўнг таржима қилмаган, балки ўзининг таржима асарларининг сонини бировнинг меҳнатини ҳисобига кўпайтирган, деган фикрни илгари сурган. Ўша асар. – С. 29. Эҳтимол, А.  Болдырев Қўнғирот хонларининг битта асарни бир неча таржимасини буюртма бериши мумкинлигидан бехабар бўлган.

[13]ЎзР ФА ШИ асосий фонди, №№ 1274/II, 7577/II  рақамли қўлёзмалар тавсифига қаранг: ОАТ, №№ 70-71.  Худди шу фондда  12229 ашё рақамли қўлёзма Н. Тошев томонидан топилган: асар китобнинг 202^б-283^б варағларини ишғол этади.

[14]ЎзР ФА ШИ асосий фонди,№№ 899, 7768 ашё рақамли қўлёзмалар тавсифи: СВР. – Ташкент, 1964. – Т.VII, №№ 5321-5322; 9983/I  ашё рақамли қўлёзма тавсифи ва бошқа тавсифлар: ОАТ, №№ 55-57 берилган.

[15]РФА ШҚИ Д 119 ашё рақамли қўлёзмалар тавсифи: ОТР, I, № 158; ОАТ, № 53; Дмитриева, каталог, №124 рақами остида берилган. Қўлёзманинг ўзида таржимоннинг исми қайд этилмаган бўлса ҳам, Огаҳий асарнинг биринчи ва иккинчи жилд таржималарида қатнашгани эҳтимолдан ҳоли эмас. РМК  Т.Н.С. 21 ашё рақамли қўлёзмасида ушбу асарнинг иккала жилди мавжуд: Смирнов. – С. 79-80. Бу қўлёзма турли хил ёзув ва ҳар хил қоғозларда ёзилган.   Огаҳийнинг дастхатини  239^а – 254^б, 256^а – 314^а, 519^а -676^а, 768^а – 844^б варақларда учратиш мумкин.

[16]Россия миллий кутубхонаси Т.Н.С 3 ашё рақамли қўлёзмаси,  4^а варағи.

[17] Смирнов. – С. 77. Ф. Ғанихўжаев қўлёзманинг кўчирилиш санасини (1287/1870-1871) адашиб, таржима санаси деб беради: ОАТ, № 68. Бу ҳақиқатга тўғри келмайди, чунки Огаҳий қўлёзманинг бошида Саййид Муҳаммадхоннинг буйруғига биноан таржима қилганлигини ёзади (юқоридаги маълумотномага қаранг) ва колофонда Саййид Муҳаммад Раҳимхон номини қайд қилади, қаранг: РМК Т.Н.С 3 ашё рақамли қўлёзмаси, 515^а-б варақлар.

[18]Россия миллий кутубхонаси Т.Н.С 105 ашё рақамли қўлёзма. Огаҳийнинг дастхати бўлмиш (ОАТ, № 54) қўлёзманинг ўзида, у хондан буюртма олганини ва таржима қилишга шошганлигини қайд қилади: Т.Н.С-105, 3^а-б варақлар.  Ушбу қўлёзма Огаҳийнинг таржимаси бўлиши мумкин. Бу ҳақда қаранг: Mūnis Shīr Muḥammad Mīrāb and Āgahī Muḥammad Riżā Mīrāb, Firdaws al-iqbāl: History of Khorezm/ еd. by Yu. Bregel. – Leiden, 1988. – P. 10, ҳавола 80. Каталогда муаллифи номаълум асар сифатида берилган, қаранг: Стори-Брегель, Т. II. – С. 1148; Мунис-Огаҳий, таржима. – р. xxiii, ҳавола 94.

[19]Россия миллий кутубхонаси Т.Н.С 106ашё рақамли қўлёзма, тавсифи ҳақида қаранг: ОАТ, № 58.

[20]Т.Н.С 106 ашё рақамли қўлёзма, 563^а-б варақлар.

[21]ЎзР ФА ШИ асосий фонди № 7695 рақамли қўлёзмасининг тавсифлари ҳақида қаранг: СВР. – Ташкент, 1960. – Т. V, № 3605; ОАТ, № 72.  Ҳафт пайкартаржимаси каталог тавсифларида берилганидек қўлёзманинг барча варақларини ишғол этмаган, балки 1^б-160^б варақларни қамраб олган. Батафсил қаранг: Agahi, Jami‘ al-vaqi‘at-i sultani. – р. XIV, ҳавола 112.  Худди шу қўлёзмага бағишлаб ёш тадқиқотчи М. Қаландаровнинг турк тилида мақоласи эълон қилинган. Афсуски, тадқиқотчи каталог тавсифларидаги хатоликни такрорлаган:Kalandarov M. Manzum eseri düz yaziya aktarmada “Haft Peyker” örneği. Example of “Haft Peyker” for transfering verse text into prose// Gazi Türkiyat, Güz 2012/11. – S. 69.http://turkiyat.gazi.edu.tr/posts/download?id=44233

[22]Етук тадқиқотчи Ж. Шарипов Огаҳийнинг бизгача етиб келмаган 4 та таржима асарларини эҳтиётсизлик билан, бизгача етиб келган асарлар орасида чалкаштириб беради. Бу ҳақда қаранг: Ж. Шарипов. Ўзбекистонда таржима тарихидан. Революциядан олдингидавр. – Тошкент, 1965.– Б. 108-109.

[23]Россия миллий кутубхонаси Т.Н.С 117 ашё рақамли қўлёзмаси, ЎзР ФА ШИ асосий фонди, №№ 1231, 6728, 7787 қўлёзмалари тавсифлари ҳақида қаранг: СВР, VII, № 5052-5054, 809/I, 9576/I, 9983/II ашё рақамли қўлёзмалари. Батафсил тавсифлари ҳақида қаранг: ОАТ, №№ 62-67. Россия миллий кутубхонаси №Т.Н.С 117 қўлёзмасининг охири Тошкент нусхалари билан бир хил, гарчи Ф. Ғанихўжаевнинг каталогидаЮсуф ва Зулайҳо асарининг Тошкент нусхаларида охирги байтйўқ деб маълумот берилган, қаранг: ОАТ, № 61. Т.Н.С 117 ашё рақамли қўлёзманинг бошида Тошкент нусхаларида учрамайдиган икки қатор шеър мавжуд, шунингдек асар сўнгида Лу йили (туркий тақвимда илон, аждар йили) қайд қилинган, аммо бу сана Тошкент нусхаларида бу тарзда нотўғри кўчирилган, ва қўлёзмадан бу йил деган маъно англашилган, қаранг: Т.Н.С. 117, 114^б варақ; ЎзР ФА ШИ асосий фонди қўлёзмалари: № 1231, 144^а варақ; № 6728, 143^б варақ;  № 7787,  143^б варақ; № 809/I, 145^б варақ;  № 9576/I,144^б варақ.

[24]ЎзР ФА ШИ асосий фонди, № 809/II рақамли қўлёзма тавсифи: ОАТ, № 60; Россия миллий кутубхонаси Т.Н.С91 қўлёзма тавсифи: ОАТ, № 59. Т.Н.С91 ашё рақамли қўлёзманинг тавсифида Ф. Ғанихўжаев асар кўчирилган йил (1282/1865 йил) билан таржима қилинган санани чалкаштирган. Бошқа маълумотларга кўра, таржима [1285/] 1868-69 йилларда амалга оширилган. Батафсил қаранг: Ғ. Каримов, С. Долимов. Муҳаммад Ризо Огаҳий// Огаҳий, Асарлар — Огаҳий. Асарлар. 6 жилдлик/ Нашрга тайёрловчи Ғ. Каримов;масъул муҳаррир С. Долимов. – Тошкент, 1971. – Б. 28. Тошкент нусхасида таржима санаси берилмаган.

[25]Тоҳир Худойназаров 1941 йили туғилган, Хорезм вилояти, Қиёт қишлоғида яшайди. Унинг оғзаки маълумотига кўра Эрниёзбек ва Аваз Мироб туғишган ака-ука бўлишган. Жиянбий мироб уларнинг отаси бўлган. Аваз Миробнинг ўғли – Мунис Огаҳийнинг тоғаси бўлган. Т.Худойназаровнинг таъкидлашича, у Огаҳийдан кейинги бешинчи авлоддир. Унинг онаси Раҳима (1905-1989) Машариб мирабнинг (1867-1954) қизи бўлган. ) Машариб мираб эса огаҳийнинг укаси бўлган (2015 йил 24 апрелда муаллиф томонидан ёзиб олинган). Қиёт қишлоғида жойлашган Огаҳий уй-музейидаги  Шаджара (у оғзаки маълумотлар асосида тузилган) кўп жиҳатдан қўлёзмалардаги саналарга тўғри келмайдиган рақамларга эга.

[26]Лаффаси, рукописи ЎРШИ-1,  № 12561, л. 12^б; № 9494, л. 4^а. Бу асарнинг бошқа нусхасида МунисОгаҳийнингамакиси (амаки) деб кўрсатилган, № 11499, л. 2^а.

[27]Хива хонлиги тарихнавислигида мазкур уруғ кам учрайди. Қ.:Agahi, Jami‘ al-vaqi‘at-i sultani. C. iv.

[28]Мироб лавозими вазифалари тўғрисида батафсилроқ қ.: Agahi, Jami‘ al-vaqi‘at-i sultani. C. viii-x. Ўша жойда Хива хонлигидаги мироблик ҳақида бошқа ҳаволалар ҳам келтирилган.

[29]Лаффаси,  № 12561, 8^б.

[30]Муниснинг меросхўри йўқ эди ва унинг жияни Огаҳий бу жойга ягона номзод бўлган. Қ.: Agahi, Jami‘ al-vaqi‘at-i sultani. С. v, сноска 33.

[31]Долимов. С. 107.

[32]Agahi, Jami‘ al-vaqi‘at-i sultani. С. 152.

[33]Огаҳий ёзишича, иккинчи марта бу лавозимга тайинланиши 1272 йил, 2 раби‘ул-аввал / 1855 йил 11 ноябрда амалга оширилган, қ.: Agahi, Jami‘ al-vaqi‘at-i sultani. С. 226.

[34]Agahi, Jami‘ al-vaqi‘at-i sultani. С. xi-xii.

[35]НазироваҲ. ВамбериОгаҳий билан учрашганми? // Хоразм Маъмун академияси ахборотномаси, №3, Урганч, 2012. Б. 20‑23.

[36]Кун А.Л. Администрация Хивинского ханства и главнейшие города ханства. Россия фанлар академияси Шарқ қўлёзмалари институти, шарқшунослар архиви, ИВР-33/1/10/8об. Мазкур маълумотни бизга ЎзР ФА тарих институти докторанти Қаҳрамон Ёқубов тақдим этди, бунинг учун миннатдормиз.

[37]Бухорода мазкур лавозим эгаси масжидлардаги вақф ҳужжатларини текшириш учун масъул бўлган. Мана шундай лавозим Хива хонлигида мавжуд бўлганми ё йўқми ва унга қандай вазифалар юкланганлиги бига қоронғу.

[38]Айни маълумот унинг девони дебочасида учрайди. С. Долимов бу маълумотни Огаҳийнинг лавозими сифатида қабул қилган, қ.: Долимов. C. 100. РНБдаги Огаҳий девони қўлёзмасининг маълумотнома қоғозига “Кауфман қоғози” (“Кауфманская накладная”, № Т.Н.С. 18). Ундаги матн Огаҳий катта лавозимни эгаллаган, деб талқин этилган:

“میراب‌لیغ منصب عالی‌سیغه منصوب و صدرنیشین‌لیک مرتبۀ متعالی‌سیغه منسوب‌دورمن”,

Агахи, Диван, л. 3а.

[39]ЎзРМДА ҳужжатларида Хива хонлигидаги мироблар маоши ҳақида маълумотлар учрайди.  Шуни қайд этиш керакки, Огаҳий 1848–1850 йиллари ва 1858 йили 40 тилла маош олган. Бу Тоғай мираб, Қора Баҳодир мираб, Муҳаммад Карим мироб ва Султон миробларникидан икки марта камроқ бўлган. Улар 100 тилладан олишган. Айни пайтда Шерали мироб 20 тилла маош олган, қ.: Ф-125, оп 2, д 523, 1б, 2а; Ф-125, оп 2, д 524, 1б, 2а; Ф-125, оп 2, д 539, 1б, 2а, 3а.

23.09.2020, 08:55 85490 Bosma versiyasi